امانت داری یکی از صفات پسندیده اخلاقی است و نیز یکی از ارکان اساسی برای تحقق جرم خیانت در امانت همین صفت امانتی بودن اموال در دست متهم می باشد.
این جرم از جمله  جرایم علیه اموال بوده و از دیدگاه برخی از مردم انچنان قبیح و زشت محسوب می شود که از این نظر در مرتبه ای حتی بالاتر از سرقت قرار می گیرد. چون خائن در امانت علاوه بر بردن مال دیگران، از اعتماد آنان به خود نیز سوء استفاده کرده است.
حال در این مقاله موضوعات ذیل را بررسی می کنیم:

• تعریف جرم خیانت در امانت
• ارکان جرم خیانت در امانت
• مجازات قانونی این جرم
• انواع جرم خیانت در امانت
• چکیده بحث

تعریف جرم خیانت در امانت

خیانت در امانت عبارت است از استعمال مال مورد امانت توسط امین، در جهتی که منظور صاحب مال نباشد.
بنابراین خیانت در امانت به زبان ساده یعنی: شخصی که مال یا هر چیز ارزشمند که نزد او به امانت گذاشته شده را از عمد و با سوء نیت قبلی آن را تصاحب کند ، یا بدون اجازه صاحب مال از آن استفاده کند، یا آن را معیوب کرده و یا کلا از بین ببرد.
به طور مثال شخصی می خواهد خودروی خود را به فروش رساند و بر حسب اعتماد خودرو را برای چند ساعت به فروشنده جهت تست ان تحویل دهد( در حقوق مدنی این عمل ،عقدی امانی بوده که معمولا مقدمه برای عقد بیع می باشد و در اصطلاح حقوقی به آن ” اخذ بلسوم” می گویند).حال اگر خریدار از استرداد خودرو امتناع کند، مالک می تواند خریدار را تحت عنوان جرم خیانت در امانت تحت پیگرد قرار دهد.

جرم خیانت در امانت می‌تواند شامل به شکل انتقال مال غیر باشد. در مقاله قانون درباره انتقال یا فروش مال غیر چه می‌گوید؟ به صورت مفصل به این موضوع پرداخته‌ایم. همچنین می‌توانید نمونه شکواییه در جرم انتقال مال غیر را در این مقاله بخوانید.

ارکان جرم خیانت در امانت

برای تحقق هر جرمی سه رکن و عنصر مورد نیاز است.این سه رکن در اصطلاح علم حقوق کیفری به ارکان تشکیل دهنده جرم معروف اند. حال برای تحقق جرم خیانت در امانت باید عنصر قانونی، عنصر مادی و عنصر روانی توسط مرجع قضایی باتوجه به ادله شاکی مورد شناسایی قرار گیرد. بر همین اساس در ادامه این سه عنصر جرم خیانت در امانت را بررسی می کنیم:

عنصر قانونی

عنصر قانونی جرم خیانت در امانت ماده ۶۷۴ قانون تعزیرات مصوب ۱۳۷۵ می باشد و برخی از انواع خیانت در امانت که مورد اشاره خاص قانونگذار قرار گرفته اند مواد و قوانین خاصی هستند که در قسمت انواع جرم خیانت در امانت به آنها اشاره خواهیم کرد.

‌ماده ۶۷۴ قانون تعزیزات “هر گاه اموال منقول یا غیر منقول یا نوشته‌هایی از قبیل سفته و چک و قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا‌هر کار با اجرت‌یابی اجرت به کسی داده شده و بنا بر این بوده که اشیاء مذکور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی که آن اشیاء نزد او‌ بوده آن‌ها را به ضرر مالکین یا متصرفین آن‌ها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود نماید … محکوم خواهد شد.”

عنصر مادی

از تعریف ماده فوق می توان عنصر مادی ( رفتار فیزیکی) که در تحقق جرم خیانت در امانت دخیل می باشند را ملاحضه کرد:

• تصاحب: یعنی مال امانی را مال خود کند. تصاحب مال مورد امانت اعم از فروختن یا رهن گذاشتن یا اجاره دادن یا عدم استرداد ان به مالک است.
• اتلاف: یعنی مال امانی را به هر طریقی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم از بین ببرد.
• مفقود کردن: یعنی مالک نتواند به مال امانی دستیابی داشته باشد.
• استعمال: یعنی مال امانی را برای خود یا به ضرر مالک مال استفاده کند.

لازم به ذکر است برای تحقق جرم خیانت در امانت سه شرط لازم است:

1. موضوع جرم باید مال یا وسیله تحصیل مال باشد.مثل اسناد تجاری ( چک سفته و…)
2. مال موضوع جرم باید توسط مالک به امین داده شده باشد. در واقع مال موضوع جرم باید به صورت امانت در دستان متهم قرار گرفته باشد.
3. حصول نتیجه: یعنی ورود ضرر و خسارت به مالک ایجاد شده باشد.چون جرم خیانت در امانت از زمره جرایم مقیّد می باشد و حصول نتیجه که رفتار متهم باید منتهی به نتیجه خاصی شود.

عنصر روانی

عنصر روانی جرم خیانت در امانت مانند عنصر روانی جرم کلاهبرداری ،از دو بخش سوء نیت عام و سوءنیت خاص تشکیل می شود.
سوء نیت عام یعنی عمد در عمل فیزیکی که متهم آن را مرتکب شده است.به عبارت دیگر ارتکاب عمل فیزیکی که متهم باید یکی از چهار فعل ، تصاحب یا تلف یا ،مفقود یا استعمال کردن مال مورد امانت را عمدا و از روی اراده انجام داده باشد.
سوءنیت خاص یعنی متهم باید چهار عمل فوق الذکر را به قصد حصول نتیجه انجام داده باشد.بعبارت دیگر اینکه قصد متهم از ارتکاب فعل مجرمانه، ایراد ضرر و خسارت به مالک باشد. مثلا شخصی حیوانی که دیگری به او سپرده است ،به این علت که حیوان در شُرف مرگ قرار گرفته است ذبح کرده و گوشت حیوان را فروخته باشد را نمی توان به جرم خیانت در امانت محکوم کرد.چون سوءنیت خاص که همان ایراد ضرر به مالک می باشد، محقق نشده است.
لازم به ذکر است یکی از توصیه های مهم کاربردی  وکیل در مورد مقدمات اثبات ارتکاب جرم خیانت در امانت، تنظیم دقیق اظهارنامه توسط وکیل دادگستری و ارسال آن برای امین(متهم) جهت مطالبه مال خود می باشد تا در صورت امتناع از استرداد مال توسط امین،وجود این اظهارنامه با سایر ادله، احراز جرم توسط مقام قضایی را آسان تر کند.

سوال شده که اگر مستاجر بعد از پایان قرارداد اجاره، همچنان به تصرف خود ادامه دهد ایا می توان علیه او به جرم خیانت در امانت شکایت کرد؟

در پاسخ می توان گفت:چون قانونگذار راجع به روابط موجر و مستاجر روند خاصی را برای مراجعه موجر( مالک) به دادگاه در قانون پیش بینی کرده است نمی توان عدم تخلیه را تحت عنوان خیانت در امانت تعقیب کرد. اما در صورت فقدان رابطه استیجاری یا در صورتی که موجر ودیعه مستاجر را پرداخته باشد ولی همچنان از تخلیه ملک بدون عذر موجهی،خوداری نماید،حکم به ارتکاب خیانت در امانت به علت احراز سوء نیت
(عنصر روانی)ممکن خواهد بود.

مجازات قانونی جرم خیانت در امانت

قانونگذار در ماده ۶۷۴ قانون تعزیرات مصوب سال ۱۳۷۵ مجازات جرم خیانت در امانت را از شش ماه حبس تا سه سال حبس تعیین کرده است.
علاوه بر مجازات اصلی دو نوع مجازات دیگر برای مرتکب این جرم در قانون مجازات پیش بینی شده است. مجازات تبعی و مجازات تکمیلی
منظور از مجازات تبعی مجازات هایی هستند که به تبع محکومیت ،وبدون نیاز به ذکر شدن در حکم دادگاه، خود به خود بر محکوم اعمال می شوند. محرومیت از بعضی حقوق اجتماعی مثل تاسیس شرکت یا اشتغال به امر وکالت دادگستری ، مجازات تبعی می باشد.
طبق ماده ۲۵ قانون مجازات برای حبس های از درجه یک تا پنج مشمول مجازات تبعی است و مجازات خیانت در امانت نیز در درجه پنج بوده و محکوم علیه به مدت دو سال از حقوق اجتماعی محروم می باشد.
منظور از مجازات تکمیلی مجازات هایی هستند که تنها در صورت ذکر شدن درحکم قاضی به محکوم علیه تحمیل می گردد. مثلا اقامت اجباری در محلی معین یا منع رانندگی از جمله این مجازات تکمیلی طبق ماده۲۳ قانون مجازات می باشد.

نمونه شکواییه جرم خیانت در امانت را در این مقاله مطالعه فرمایید.

انواع جرم خیانت در امانت

قانون مجازات اسلامی در برخی از مواد خود به اشکال و صور خاصی از جرم خیانت در امانت اشاره کرده و در سایر قوانین نیز گاه به جرایم در حکم خیانت در امانت اشاره گردیده است.
حال در ادامه نمونه های مهم و شایع صور مختلف این جرم را بررسی می کنیم:

۱- سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص

قانون تعزیرات مصوب ۱۳۷۵ ماده ۵۹۶ – هر کس با استفاده از ضعف نفس شخصی یا هوی و هوس او یا حوائج شخصی افراد غیر رشید به ضرر او نوشته یا سندی اعم از تجاری ‌یا غیر تجاری از قبیل برات، سفته، چک، حواله، قبض و مفاصاحساب و یا هر گونه نوشته‌ای که موجب التزام وی یا برائت ذمه گیرنده سند یا هر شخص ‌دیگر میشود بهر نحو تحصیل نماید علاوه بر جبران خسارت مالی به حبس از ششماه تا دو سال و ( اصلاحیه مورخ ۱۳۹۹/۱۲/۲۵ هیات وزیران) به بیست تا هشتاد میلیون ریال ریال جزای نقدی‌محکوم می‌شود و اگر مرتکب ولایت یا وصایت یا قیمومیت بر آن شخص داشته باشد، مجازات وی علاوه بر جبران خسارات مالی از سه تا هفت سال ‌حبس خواهد بود.

۲- سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضا

سفید مهر یا سفید امضا عبارت است از ورقه سفیدی که شخص آن را مهر یا امضا می کند و به دیگری می دهد تا آنچه را که امین باید در داخل آن بنویسد از قبل مورد تایید و تصویب وی قرار داشته باشد.
مثلا تاجری به دلیل مسافرتی که در پیش دارد چکی سفیدی را فقط امضا نماید و آن را به حسابدار خود تحویل دهد. حال اگر حسابدار که امین محسوب می شود بر خلاف خواست تاجر اقدام به سوء استفاده از این چک کند،عنصر مادی جرم خیانت در امانت محقق شده است.
عنصر قانونی این نوع از خیانت در امانت در ماده ۶۷۳ قانون تعزیرات اینگونه آمده است” هر کس از سفید مهر یا سفید امضایی که به او سپرده شده است یا به هر طریق به دست‌آورده سوء‌استفاده نماید به یک تا سه سال حبس‌محکوم خواهد شد.”

۳-اختلاس

یکی از مصادیق جرم خیانت در امانت ، جرم اختلاس می باشد.اختلاس در لغت به معنای جدا کردن است. اختلاف اختلاس با خیانت در امانت آن است که مرتکب آن مامور دولت بوده و نسبت به اموال متعلق به دولت و به حسب شغل یا ماموریت نزد وی می باشد، مرتکب خیانت شود.
عنصر قانونی جرم اختلاس در ماده ۵ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری منعکس شده است”هر یک از کارمندان ادارات و سازمانها و یا شوراها و یا شهرداریها و مؤسسات و شرکتهای دولتی و یا وابسته به دولت و یا نهادهای انقلابی‌و دیوان محاسبات و مؤسساتی که به کمک مستمر دولت اداره می شوند و دارندگان پایه قضایی و به طور کلی قوای سه گانه و همچنین نیروهای مسلح‌و مامورین به خدمات عمومی اعم از رسمی یا غیر رسمی وجوه یا مطالبات یا حواله‌ها یا سهام یا اسناد و اوراق بهادار و یا سایر اموال متعلق به هر یک‌از سازمانها و مؤسسات فوق الذکر و یا اشخاص را که بر حسب و ظیفه به آنها سپرده شده است بنفع خود یا دیگری برداشت و تصاحب نماید مختلس‌محسوب و به ترتیب زیر مجازات خواهد شد….”

۴-سوء استفاده دلال وحق العمل کار

به موجب موادی از قانون تجارت سوء استفاده دلال، حق العمل کار موجب اعمال مجازات خیانت در امانت در مورد آنان خواهد شد.

ماده ۳۴۹ قانون تجارت دلال را ” اگر برخلاف وظیفه خود نسبت به کسی که به او مأموریت داده به نفع طرف دیگر معامله اقدام نماید و یا برخلاف عرف تجارتی‌ محل از طرف مزبور وجهی دریافت و یا وعده وجهی را قبول کند مستحق اجرت و مخارجی که کرده نخواهد بود به علاوه محکوم به مجازات مقرر‌برای خیانت در امانت خواهد شد”.

ماده ۳۷۰ قانون تجارت نیز شخص حق العمل کار را که کار نادرستی کرده مثلا به حساب آمر قیمتی علاوه بر قیمت خرید و یا کمتر از قیمت فروش محسوب‌داشته مستحق حق‌العمل ندانسته و به علاوه در دو صورت اخیر آمر می‌تواند خود حق‌العمل‌ کار را خریدار یا فروشنده محسوب کند. طبق تبصره ماده فوق الذکر اجرای مجازاتی که برای خیانت در امانت مقرر است در مورد چنین حق العمل کاری ممکن دانسته است.

۵- عاملین متخلف در امر حمل و نقل کالا

طبق ماده ۱قانون مجازات عاملین متخلف در امر حمل و نقل کالا مصوب ۱۳۶۷ هرگاه” متصدی شرکتها، مؤسسات، بنگاه‌های حمل و نقل و رانندگانی که مسئول حمل کالا به مقصد می‌باشند عمداً آن را به مقصد‌ نرسانند علاوه بر جبران خسارت وارده به صاحب کالا (‌در مثلی مثل و در قیمتی قیمت) به حبس از ۲ تا ۵ سال یا جریمه نقدی معادل ۱۰ تا ۲۰ برابر‌ قیمت کالا محکوم می‌شوند و در صورت تکرار جرم مذکور به حداکثر مجازات فوق محکوم خواهند شد.

از مقالات مرتبط با جرم خیانت در امانت: نمونه لایحه دفاعیه و شکواییه خیانت در امانت

چکیده بحث

 جرم خیانت در امانت به دلیل اعتماد قبلی نسبت به مرتکب، به اسانی قابل تحقق بوده و از این جهت در عرف جامعه ما عملی بسیار مذموم و مخل نظم جامعه می باشد. لازم به ذکر است جرم خیانت در امانت از جمله جرایم غیر قابل گذشت است

 

*منابع و ماخذ*

• قانون مجازات اسلامی
• کتاب جرایم علیه اموال نشر میزان (دکتر حسین میر محمد صادقی)
• کتاب محشای قانون مجازات اسلامی نشر مجد ( دکتر ایرج گلدوزیان)